Nhân quả thiện ác - Chương 2: Nghiệp

CHƯƠNG HAI
NGHIỆP

Ngày xưa có một gã thanh niên, uất ức trước trạng huống bất công giữa loài người, muốn tìm cho ra chân lý, nên đã đến hỏi Phật:
- Bạch đức Thế-Tôn, đâu là nguyên nhân, là nguồn gốc của sự bất công giữa chúng sinh? Tại sao có kẻ chết yểu, có người sống lâu, có kẻ khỏe mạnh, có người tàn tật, có kẻ xấu xa, có người đẹp đẽ, có kẻ cô độc, có người đông con, có kẻ nghèo khó, có người giàu sang, có kẻ sanh trong gia đình đê tiện, có người sanh trong dòng dõi quí phái, có kẻ ngu muội, có người khôn ngoan?
Đức Phật đã trả lời vắn tắt, nhưng đầy ý nghĩa như sau:
- Mỗi chúng sanh đều có những hành vi riêng ; những hành vi ấy làm món quà gia bảo, làm vật di truyền, làm người bạn chí thân, làm chỗ nương tựa của họ. Chính những hành vi ấy là cái nghiệp đã làm cho chúng sanh khác nhau trong cảnh trạng dị đồng ấy.
Kinh Atthasâlissi  lại dạy rõ hơn:
“Do nơi sự khác nhau trong nghiệp mà có những sự khác nhau trong chúng sanh, kẻ sanh ra trong gia đình quyền quí, người sanh ra trong gia đình đê tiện; kẻ sanh ra trong sự nguyền rủa, người sanh ra trong sự tôn trọng; kẻ sanh ra được hưởng hạnh phúc, người sanh ra phải chịu khổ sở”.
Như vậy thì mọi sự việc xảy ra cho mọi người là do nghiệp cả. Nhưng nghiệp là cái gì mà quan trọng đến thế?

I.-ĐỊNH NGHĨA
Chữ nghiệp là do dịch từ nghĩa chữ Karma trong tiếng Phạn hay chữ Kamma trong tiếng Pa-li ra. Dịch âm là Kiết-ma. Nghiệp nghĩa là hành động, việc làm của thân, khẩu, ý. Khi chúng ta nghĩ một điều gì, nói một câu gì, làm một việc gì, lành hay dữ, xấu hay tốt, nhỏ nhặt hay to lớn, mà có ý thức, đều gọi là nghiệp. Những việc làm vô ý thức không phải là nghiệp. Đức Phật dạy : “Này các thầy Tỳ-kheo, Như Lai nói rằng tác ý là nghiệp”. Tác ý bắt nguồn sâu xa trong vô minh và ái dục. Còn vô minh, còn ái dục, còn ham muốn, thì mọi hành động, lời nói, tư tưởng đều là nghiệp.
Những hành động lời nói, tư tưởng của chư Phật, chư Bồ Tát không gọi là nghiệp, vì các Ngài đã giác ngộ, không còn bị vướng mắc trong màn vô minh và lưới ái dục.

II- SỰ HÌNH THÀNH CỦA NGHIỆP
Trong giai đoạn nói về luật Nhân-quả, chúng ta thấy về phương diện vật chất cũng như tinh thần, hễ có nhân thì thế nào cũng có quả, và quả lại làm nhân để tạo thành quả khác. Nhân-quả đấp đổi cho nhau và tiếp nối mãi không dứt. Trong phạm vi con người  khi mới tạo ra hành động nào bất luận bằng thân, khẩu hay ý thì hành động ấy gọi là nghiệp nhân. Vang bóng ảnh hưởng của nghiệp nhân ấy, được gieo vào trong ruộng tiềm thức, và trưởng thành dần. Khi nó đủ cơ duyên, vang bóng,  ảnh hưởng ấy kết thành quả (nghĩa là phát lộ ra bằng hành động thân, khẩu, ý khác), thì gọi là nghiệp quả. Vang bóng ảnh hưởng của nghiệp quả này, được gieo vào tiềm thức để làm nghiệp nhân cho nghiệp quả về sau. Ruộng tiềm thức chất chứa, nuôi dưỡng tất cả những hạt Nhân và quả ấy, và trở thành ruộng thiện, nếu những nghiệp nhân và quả của người hành động đều thiện; trở thành ruộng ác; nếu nghiệp nhân và quả của người ấy đều ác; hay trở thành ruộng nửa thiện nửa ác, nếu những nghiệp nhân và quả của người ấy có thiện có ác. Cũng như khi chúng ta dùng một thửa ruộng để trồng đậu thì chúng ta có một đám ruộng toàn đậu; khi ta trồng bắp thì ta có một thửa ruộng bắp; còn nếu  khi chúng ta vừa trồng cả đậu lẫn bắp, thì ta có một đám ruộng bắp đậu lẫn lộn
- Một thí dụ khác : Mỗi nhà hoạ sĩ đều có một tấm gỗ để thử màu, trộn màu. Mỗi khi tô màu gì lên bức tranh, thì hoạ sĩ lấy màu để trộn hay thử trước trên tấm gỗ ấy. Nếu hoạ sĩ có một tánh tình nồng nhiệt thích màu đỏ nhiều hơn các màu khác, thì tấm gỗ ấy lâu ngày trở thành màu đỏ; nếu hoạ sĩ có tánh tình  hiền dịu, thích màu xanh hơn các màu khác, thì tấm gỗ ấy nổi bật lên màu xanh. Những bức tranh thì hoạ sĩ đã bán cho người khác, nhưng tấm gỗ thì luôn luôn còn lại bên mình hoạ sĩ và khi chỉ nhìn vào tấm gỗ ấy, người ta có thể đoán biết hoạ sĩ đã vẽ trong những bức tranh màu gì. Cũng như hành động, lời nói, tư tưởng của ta tuy đã tản mát trong không gian tan biến trong thời gian,  mà ảnh hưởng, vang  bóng của chúng còn lại trong tiềm thức, tạo cho ta một cá tính riêng biệt hoặc hiền hoặc dữ, hoặc siêng hoặc nhác … Và khi nhận thấy cá tính của ta, người tinh ý có thể đoán biết được đại khái tánh cách những hành động của ta trong quá khứ, cũng như trong tương lai.
Ông Lương Khải Siêu một học giả Trung Hoa, khi bàn về cái nghiệp, có làm một thí dụ rất có ý nghĩa như sau:
- “Hình tướng cứu cánh của nghiệp lực là thế nào ? Quý vị không nghe câu chuyện những nhà uống trà chuyên môn sao ? Cái bình trà càng cũ càng ngon, nếu cái bình trà ấy xưa nay vẫn chế trà ngon. Vì sao vậy ? Là vì mỗi khi pha trà thì trong bình trà có một sự thay đổi tuy mỗi khi uống xong, bình xúc sạch sẽ chẳng còn thấy gì, nhưng thật ra có một phần chất trà thấm vào bình, lần thứ hai bỏ trà mới vào, chất trà lần trước đã thấm vào bình lại tác dụng ra làm cho trà mới ngon hơn. Cứ thế lần thứ ba, thứ tư cho đến trăm ngàn lần, lần nào chất trà cũ cũng tác dụng ra, chất trà mới thấm thêm vào càng lâu càng nhiều. Lúc bấy giờ, không cần bỏ trà, chỉ chế nước sôi (chẳng qua được 1 lần) cũng vẫn có mùi vị uống được. Dùng nha-phiến cũng thế, người nghiện thích dùng dọc tẩu cũ là vì đã thấm thuốc nhiều. Chất trà thấm vào bình, chất thuốc thấm trong dọc tẩu, theo danh từ Phật giáo có thể gọi nó là trà-nghiệp, yên-nghiệp. Tuy nhiên đem thí dụ như thế không hoàn toàn đúng là vì một đàng thuốc  phiện,  trà là vô sanh mạng, một đàn người có sanh mạng; dù sao đứng về phương diện hành tướng của nghiệp, cũng tương tợ được vài phần (lược khảo Phật giáo An Độ, bản dịch của Thích Nguyên Hồng).

III- SỨC MẠNH VÀ SỰ TỒN TẠI CỦA NGHIỆP
Nghiệp lực không có hình tướng, không ai có thể trông thấy được, nhưng nó có một tác dụng vô cùng mãnh liệt.
Như điện lực, tuy không trông thấy được hình dáng ở đâu và như thế nào, nhưng khi đã đủ điều kiện thì nó phát sinh ra nào ánh sáng, nào sức nóng, nào hơi lạnh, nào sức mạnh v.v..nghiệp lực thúc đẩy người này thích hoàn cảnh này, người kia thích nghi hoàn cảnh khác. Nó là nòng cốt của mọi tư tưởng mọi lời nói, mọi việc làm. Chúng ta thường thấy có nhiều người quen thói đánh bạc, nhiều lần thua lỗ, vợ con khóc lóc, bạn bè khuyên bảo, đã quyết tâm xa con bài lá bạc nhiều lần, thế mà mỗi khi làm gì, cũng không quên được sòng bạc , đi đâu rồi cũng nhắm hướng như Kim–chung, Đại–thế–giới mà đến! Người ta bảo rằng người ấy có nghiệp đánh bạc. Những người nghiện thuốc phiện, rượu, gái cũng có cái nghiệp riêng của họ cả. Càng đi sâu vào một con đường nào, thì cái nghiệp do con đường ấy huân tập càng nặng nề, mãnh liệt chừng nấy.
Nghiệp không phải chỉ có sức mạnh mà còn tồn tại dai dẳng, không bao giờ chấm dứt, nếu chưa giác ngộ. Điều này cũng rất dễ hiểu: có nghiệp nhân thì tất có nghiệp quả,  nghiệp quả  khi đã phát hiện thì lại làm nhân cho nghiệp quả sau, cứ xoay vần như thế mãi, như một bánh xe lăn xuống dốc, sức đẩy của vòng thứ nhất làm nhân cho vòng thứ hai, sức đẩy của vòng lăn thứ hai làm nhân cho vòng lăn thứ ba, và cứ tiếp tục như thế mãi cho đến bao giờ hết dốc mới dừng nghĩ.
Nghiệp cũng nằm trong luật Nhân-quả và bị chi phối của luật Nhân-quả. Trong chương một, chúng ta đã biết thời gian từ khi nhân phát sinh đến khi quả  hình thành, có khi nhanh, khi chậm, thì thời gian từ nghịệp nhân đến nghiệp quả cũng có khi mau khi chậm, có khi chỉ trong một đời, có khi hai đời, có khi nhiều đời. Nhưng dù chậm hay mau, đã gây nghiệp thì thế nào cũng chịu quả báo. Khế kinh có dạy : “Giả sử trăm nghìn kiếp, nghiệp nhân đã làm cũng không mất, khi nhân duyên hội ngộ, thì quả báo đến “.

IV- CÁC LOẠI NGHIỆP
Đứng về phương tiện thời gian, kinh “ Nhân-quả  “ có chia các nghiệp như sau :
1.- Thuận hiện nghiệp: Đời nay tạo nghiệp, đời này  thọ quả .
2.- Thuận sinh nghiệp: Đời nay tạo nghiệp, đời sau chịu quả.
3.-Thuận hậu nghiệp :  Đời nay tạo nghiệp, cách mấy đời sau mới chịu quả .
4.- Thuận bất định nghiệp : Nghiệp quả  xảy đến không nhất định thời nào, có khi trong đời này, có khi đời sau, có khi nhiều đời sau.
Đứng về phương diện tánh chất, trong các kinh thường  phân loại các nghiệp như sau :
1.-Tích  lũy nghiệp : là những nghiệp tạo tác trong nhiều đời trước chất chứa lại.
2.- Tập quán nghiệp: Là những nghiệp tạo trong đời hiện tại, luôn luôn tiếp diễn, nên thành thói quen, thành tập quán, thành nếp sống riêng biệt.
3.- Cực trọng nghiệp :Là những nghiệp quan trọng có năng lực tác đọng mãnh liệt hơn cả các nghiệp khác và chi phối tất cả. Nó phát hiện nghiệp quả ngay trong đời hiện tại, hay trong đời kế tiếp. Nó có thể là kết quả của những hành vi tốt đẹp nhất như hành vi của kẻ tu hành chân chính , nó cũng có thể là kết quả của những hành vi xấu xa, vô đạo nhất như tội ngũ nghịch : giết cha, giết mẹ, giết A-la-hán, làm hại Phật và chia rẽ Tăng chúng.
4.- Cận Tử Nghiệp : Là những nghiệp  lực gần lâm chung, cũng rất mãnh liệt và chi phối rất nhiều trong sự đi đầu thai .
Đứng về phương diện nặng nhẹ, lớn nhỏ của các nghiệp, thì trong các kinh cũng chia chẻ một cách rất khoa học và hợp lý. Không phải rằng hành động nào có hình thức  giống nhau thì nghiệp nhân và nghiệp quả đều giống  nhau. Sự khinh trọng, lớn nhỏ của quả báo đều có căn cứ nơi ý để thành lập. Kinh Ưu-Bà-Tắc, trong khi nói về sự nặng nhẹ, lớn nhỏ của nghiệp nhân và nghiẹp quả, có phân chia làm bốn trường hợp:
1.- Việc nặng mà ý nhẹ : như khi quăng đá để doạ người, mà lỡ tay giết phải người.
2.- Việc nhẹ mà ý nặng : như khi thấy một tượng đá, tưởng là kẻ thù của mình, nắm dao đến đâm, kết quả của việc làm vì tượng đá bị sứt mẻ, nhưng ý thì nặng là muốn giết người.
3.- Vịêc và ý đều nhẹ: như vì không thích một người nào,  nên dùng lời để châm biếm người ấy.
4.- Việc và ý đều nặng : như vì thù, cố ý giết người và giết thật.
Cũng trong kinh Ưu–bà–tắc, có sự phân chia tội báo nặng nhẹ thành tám loại như sau:
1.-Phương tiện nặng  nhưng căn bản và thành dĩ nhẹ: như lấy dao doạ người, chẵng may động đến họ, họ bị thương. Phương tiện ( cầm dao) thì nặng, nhưng căn bản( doạ người chứ không phải ác ý) thì nhẹ và thành dĩ ( bị thương) cũng nhẹ.
2.-Căn bản nặng nhưng phương tiện và thành dĩ nhẹ: như muốn giết người, nhưng chỉ lấy đá ném và vì thế, họ chỉ bị thương thôi. Căn bản( muốn giết) thì nặng, nhưng phương tiện (lấy đá ném) và thành dĩ (vết thương) đều nhẹ.
3.-Thành dĩ nặng, nhưng căn bản và phương tiện nhẹ: như ném đá chơi, chẳng may vỡ sọ người  ta. Thành dĩ (vỡ sọ) nặng mà căn bản (chơi) và phương tiện (ném đá) đều nhẹ .
4.-Phương tiện và căn bản nặng, thành dĩ nhẹ: như muốn giết  người, chém một nhát mạnh vào yết hầu, nhưng người ấy chỉ bị thương xoàng thôi. Phương tiện (cầm dao chém) và căn bản (muốn giết người) đều nặng, nhưng thành dĩ (vết thương xoàng)  nhẹ.
5.-Phương tiện và thành dĩ nặng, căn bản nhẹ: như vô ý để xe cán người chết. Phương tiện (xe cán) và thành dĩ (người chết) đều nặng, nhưng căn bản (vô ý) thì nhẹ.
6.- Căn bản thành dĩ nặng nhưng phương tiện nhẹ: Như ác ý nói láo, đến nỗi kẻ kia phải bị tù tội, căn bản (ác ý) và thành dĩ (tù tội) đều nặng, nhưng phương tiện (nói láo) thì nhẹ.
7- Căn bản, thành dĩ và phương tiện đều nặng: muốn giết người và đã dùng dao chém người đến chết. Căn bản (muốn giết người) thành dĩ (người chết) và phương tiện (chém) đều nặng.
8- Căn bản, thành dĩ và phương tiện đều nhẹ: như giả giết bằng cách quơ dao làm người kia sợ trong chốc lát. Căn bản (giả giết) thành dĩ (làm sợ hãi) và phương tiện( quơ dao) đều nhẹ.
Sự phân chia rõ ràng trên này đủ cho chúng ta thấy sự sai khác nặng nhẹ của nghiệp nhân và quả. Theo đó, chúng ta có thể kết luận rằng sự khinh trọng của nghiệp báo đều dựa căn bản ở ý. Và như thế, chúng ta đừng lấy làm lạ tự hỏi tại sao hai người cùng làm một việc giống nhau; hành động giống nhau là bên ngoài, chứ tác ý ở bên trong làm sao chúng ta biết được? Vì thế chúng ta không nên nhìn bên ngoài,  mà phê phán được.

V- KHÔNG NÊN LẦM TƯỞNG NGHIỆP LÀ HỒN
Có người nghĩ rằng nghiệp chi phối tất cả đời sống con người, nghiệp là chủ động, nghiệp tồn tại mãi mãi, thì nghiệp chẳng khác gì linh hồn bất tử. Đó là một quan niệm sai lầm. Đạo Phật không bao giờ công nhận có linh hồn bất tử. Đạo Phật đã chủ trương mọi sự mọi vật, đều vô thường, thì không lý nào lại công nhận có một linh hồn vĩnh viễn trường tồn, bất biến.
Theo đạo Phật, con người là một sự tổ hợp của năm nhóm (ngũ uẩn) vật chất và tinh thần: sắc (xác thân) và thọ tưởng, hành, thức (tinh thần). Năm nhóm này biến đổi từng phút từng giây như một dòng nước. Khi mệnh chung, những nhóm ấy tan rã, nhưng kết quả của những hành động về thân, khẩu ý của người ấy vẫn còn tác động. Cái còn lại đó gọi là nghiệp. Cái nghiệp này chất chứa những ước vọng thầm kín, nhưng mãnh liệt nhất  con người, là sự tham sống và sự luyến ái. Nên biết một kẻ tự tử, cũng không phải là đã hết muốn sống. Họ không muốn sống cái đời họ đang sống nên họ muốn chấm dứt nó để sống một đời sống khác tốt đẹp hơn. Và như thế, động lực của sự tự- tử  vẫn là do lòng tham sống mãnh liệt hơn. Lòng tham sống và ái dục là những nguyên nhân chính của những hành động của con người lúc sống, thì khi chết, cái kết quả của những hành động ấy vẫn là lòng tham sống và ái dục. Do lòng tham sống và ái dục ấy, nên khi mệnh chung nghiệp lực rời bỏ thân xác này và đi tìm một thân khác gá vào để thoả mãn những ước vọng tham dục của mình. Đó là nguyên nhân của kiếp sau. Như thế, không cần có một linh hồn bất biến mới có đời sau. Sự nối tiếp từ đời này sang đời khác là do ở nghiệp cả. Nghiệp là đông lực chính của dòng sinh mạng nối tiếp từ kiếp này sang kiếp khác, cũng như gió là nguyên nhân làm cho sóng dậy, và tiếp nối từ làn này sang làn khác. Bao giờ còn gió nghiệp thì còn sóng đời. Gió nghiệp dừng nghỉ thì biển đời sẽ thành tịnh. Và khi ấy sẽ không còn sống chết, đầy vơi gì cả.

VI.- HÀNH TƯỚNG CỦA NGHIỆP LỰC TRONG KHI ĐI ĐẦU THAI
Sau khi một thân mạng đã trút hơi thở cuối cùng, nghiệp lực rời bỏ thân mạng ấy để đi tìm một thân mạng khác gá vào. Dắt dẫn bởi ái dục, nó đi tìm những cuộc giao phối giữa nam nữ. Nghiệp nhân quá khứ như thế nào thì nó đi tìm hoàn cảnh thích hợp với nghiệp nhân như thế ấy. Hoàn cảnh ấy đạo Phật gọi là y-báo. Y-báo có thể sáng sủa hay tối tăm, an vui hay buồn thảm, thanh tịnh hay ô uế… tuỳ sự lựa chọn thích hợp của nghiệp quá khứ. Như luồng điện phát ra ở đài phát thanh ngắn hay dài, bao nhiêu thước tấc thì nó sẽ tìm máy thu thanh vặn đúng thước tấc ấy để vào. Chỉ có khác là luồng điện có thể vào một lúc nhiều máy thu thanh, còn nghiệp lực thì chỉ đi đầu thai ở một nơi mà thôi. Một cái thai đậu được phải đủ ba yếu tố: tinh trùng của cha, trứng của mẹ, thần thức và nghiệp lực.
Thiếu một trong ba yếu tố ấy, thai không thành. Khi thai đã thành là một đời mới bắt đầu. Nói là mới, nhưng thực ra cái đời sau này vẫn còn mang những mầm giống của nghiệp nhân quá khứ. Những nghiệp nhân này cứ tuần tự theo với thời gian và tuỳ hoàn cảnh mà phát triển dần. Những nghiệp nhân nào vì chưa đủ trợ duyên để phát hiện ra nghiệp quả trong đời này, thì có thể phát sinh trong một đời sau, nếu hội đủ nhân duyên.
Trên đây, chúng tôi chỉ nói riêng về những hành tướng của nghiệp lực trong khi đi đầu thai ở cảnh giới người.
Nhưng một nghiệp lực không phải chỉ quanh quẩn trong cảnh giới người, mà có thể đi tìm một cảnh giới khác trong sáu cảnh giới mà đạo Phật thường nói đến, là: Thiên, Nhân, A-tu-la, Ngạ quỷ, Súc sinh và Địa ngục.
Đến đây, chúng ta thấy mở ra trước mắt chúng ta một vấn đề rộng rãi bao quát hơn. Đó là vấn đề Luân-hồi, mà chúng tôi xin trình bày ở chương sau.